Een welbekende naam in Nederland: de eikenprocessierups. Inmiddels houdt deze harige rups ieder jaar veel Nederlanders in het hele land bezig. De rups komt vroeg in het seizoen tevoorschijn en zorgt in de zomer voor veel jeuk en pijn bij zowel volwassenen als kinderen. De eikenprocessierups is een rups van een nachtvlinder en zit, zoals de naam al aangeeft, op eikenbomen verspreid over heel Nederland. De rups komt vaak in april tevoorschijn maar zorgt vooral in de maanden mei, juni en juli voor veel overlast en zijn dan te herkennen aan hun brandharen waardoor het lijkt alsof de boom behaard is. Op deze pagina meer info over de rups en hoe de rups te bestrijden is.
De eikenprocessierups
De eikenprocessierups is de larve van een nachtvlinder met de naam Thaumetopoea processionea. Deze vlinder zoekt de toppen van eikenbomen op om zijn eitjes in te leggen, die uitkomen zodra het voorjaar begint. De larve die uit het eitje komt is een rups die in de nacht samen met de andere rupsen massaal op zoek gaan naar voedsel in de vorm van eikenbladeren, dit doen ze in een grote stoet vanwaar ook de naam processie. Gedurende de dag zitten de rupsen in grote aantallen dicht bij elkaar in gesponnen nesten op de stam of dikkere takken van de boom, voornamelijk aan de zonnige zuidkant. Deze nesten bestaan uit een dicht spinsel met daarin de rupsen, brandharen, uitwerpselen en vervellingshuidjes en daardoor lijkt het alsof de eikenboom behaard is. Uiteindelijk zullen deze rupsen in de nesten verpoppen en zicht ontwikkelen tot een nieuwe generatie nachtvlinders die wederom hun eitjes leggen in de toppen van de bomen en daarmee de ontwikkeling voortzetten. In de winterperiode overwintert de rups als pop in de bodem.
De eerste rupsen zullen in april tevoorschijn komen uit de eieren. Vanaf het derde larvenstadium hebben de rupsen microscopisch kleine, giftige brandharen en veroorzaken ze veel problemen. De rupsen zullen gedurende het seizoen 5 keer vervellen, dit duurt ongeveer 2 maanden. Aan het eind van deze maanden zijn de rupsen ruim 3 centimeter lang en daarmee volgroeid. Vervolgens zullen ze verpoppen tot vlinders. De vlinders paren en zetten in de (na)zomer eipakketten van 20 tot 50 stuks bij elkaar af, deze eieren overwinteren op de takken van eiken en liggen zo te wachten op het volgende seizoen. De Processierupsen verpoppen 1 keer per jaar tot vlinders. Wanneer de eerste vlinders tevoorschijn komt hangt af van het weer tijdens het voorjaar en de zomer. In 2019 zijn de eerste vlinders eind juli waargenomen en deze vlinders zullen blijven vliegen en eieren afzetten tot en met begin/ midden september. Vanaf circa juli tot en met september kunt u de Eikenprocessievlinders dus wegvangen en monitoren met een feromoonval.
Het creëren van een natuurlijke balans
De meest gehoorde oplossing en ook de filosofie van Biobestrijding is: beheersing en het creëren van een natuurlijk balans en biodiversiteit. Oftewel, zorgen voor een natuurlijke balans door het stimuleren van natuurlijke vijanden door het creëren van een geschikte habitat en tegengaan van monocultuur. Dit is een lange termijn en duurzame oplossing. Hierbij kan je denken aan de volgende oplossingen:
- Gebruik maken van natuurlijke vijanden zoals gaasvliegen, sluipwespen, lieveheersbeestjes, kevers, vogels en vleermuizen.
- Inzaaien van wilde (inheemse) bloemen: zaden en bloembollen waarop nuttige insecten af komen.
- Ophangen van nestkasten voor vogels, insectenhotels en vleermuiskasten. Ook geparasiteerde EPR nesten worden opgehangen aangezien daar weer de natuurlijke vijanden uitkomen.
Bestrijdingsmethode
Naast het creëren van een natuurlijke balans worden er ook nog steeds nesten preventief en correctief bestreden. De volgende methodes worden het meest toegepast door groenbeheerders en gemeentes:
- Boven de grond: het bespuiten van de rupsen met parasitaire aaltjes in het vroege voorjaar wanneer de bomen nog weinig blad hebben en de rupsen voor het eerst tevoorschijn komen. De Steinerneme feltiae aaltjes zijn een effectieve manier om de rupsen in het eerste en tweede stadium van hun leven te bestrijden. Een volledig biologische manier van bestrijden waarmee je de biodiversiteit in stand houdt.
- Bestrijding van nesten in de grond: in de bodem kan je de aaltjes van het type Steinernema carpocapsae gebruiken. De aaltjes komen al van nature in de bodem voor en kunnen langere tijd overleven in de bodem, een ideale bestrijding van de eikenprocessierupsnesten in de bodem.
- Bestrijding van alle nesten: de inzet van fixeermiddel Rufix Organics. Het Rufix Organics fixeermiddel kan gebruikt worden ter bestrijding van nesten van de eikenprocessierups. Rufix Organics is een fixatiemiddel wat aangebracht moet worden op de eikenprocessierups nesten waardoor de rupsen in het nest verkleven met de (brand)haren waardoor ze niet meer kunnen bewegen en uiteindelijk sterven. Het is een 100% natuurlijk product, plantaardig en biologisch afbreekbaar. Een effectief product ter bestrijding van de nesten.
- Inzet van het bacteriepreparaat Baccilus thuringiensis (of te wel XenTari). Bespuiting vindt plaats in april/ mei wanneer de bomen bladeren krijgen en de rupsen zich te goed doen aan de bladeren. Er klinken steeds meer geluiden dat de bestrijding met dit middel moet stoppen, temeer omdat de eikenprocessierupsen niet meer goed reageren op de bacteriën, terwijl andere vlindersoorten worden geraakt waardoor negatieve effecten ontstaan op de biodiversiteit.
- Wegzuigen en handmatig verwijderen van nesten.
- Gedeeltelijk wegvangen van de mannelijke motten door middel van feromoonvallen maar dit is voornamelijk ter monitoring (tellen) van de motten in plaats van een volledige bestrijding.
Het nadeel van spuiten met bacteriën en aaltjes is onbedoeld andere vlinder- en insectensoorten worden bestreden. Er zijn verschillende beschermde en bedreigde vlindersoorten waarvan rupsen op (en in de buurt van) eiken leven in dezelfde periode dat eikenprocessierups aanwezig is. Toepassing van chemische of biologische bestrijdingsmiddelen op plaatsen waar (passief) beschermde vlindersoorten voorkomen, kan strafbaar zijn. Op basis van een vlinderkaart van de vlinderstichting kan er bepaald worden waar er wel of niet gespoten mag worden.
Bestrijden eikenprocessierups met aaltjes
Een volledige bestrijding van de processierups zal lastig zijn, aangezien de rupsen nu eenmaal onderdeel zijn van de natuur. Echter is de inzet van natuurlijke vijanden zeker weten een goede oplossing. Bestrijding van de eikenprocessierups kan met behulp van de Steinernema feltiae aaltjes. Deze aaltjes (nematoden) vreten de rupsen van binnenuit op. Voorwaarde is wel dat de piepkleine aaltjes, die in water worden verneveld, op de juiste plek terechtkomen: in dit geval in direct contact met de rupsen. Nematoden zijn een milieuvriendelijke en gerichte oplossing en laten veel andere soorten rupsen en nuttige insecten met rust. Inzet van de aaltjes kan vanaf 8 graden boven nul. Daarmee is deze bestrijdingsmethode al vroeg in de levenscyclus van de eikenprocessierups toe te passen.
De Steinernema feltiae nematoden worden geleverd in een hydraterende gel dat opgelost moet worden in water. Je kan de nematoden gebruiken zodra de rupsen zijn uitgekomen, in deze tijd van het jaar hebben de bomen nog geen bladeren. Spuiten tot en met de derde fase van de rupsen (dus totdat de rupsen gaan verpoppen) is mogelijk, voor een maximaal effect moet de behandeling binnen twee weken opnieuw worden uitgevoerd. Toepassing van de aaltjes is vooral aan te raden vroeg in het seizoen (rond april) wanneer de eerste rupsen tevoorschijn komen, dan hebben de rupsen nog geen brandharen en zijn ze veiliger te bestrijden dan in een later stadia wanneer de rupsen al brandharen hebben. Denk erom dat je de aaltjes in de avond of vroege ochtend over de rupsen sproeit, doe dit niet wanneer de zon schijnt aangezien de aaltjes dan uitdrogen en geen kans hebben om hun gastheer binnen te dringen. Gebruik een sproeifles of gieter om de nematoden aan te brengen. Controleer vóór het eerste gebruik of alle openingen van je sproeifles/ gieter/ spuit groot genoeg zijn en dat de aaltjes ongeschonden door de sproeikop kunnen gaan.
Bestrijding van EPR nesten met fixeermiddel
Het Rufix Organics fixeermiddel kan gebruikt worden ter bestrijding van nesten van de eikenprocessierups. Rufix Organics is een fixatiemiddel wat aangebracht moet worden op de eikenprocessierups nesten waardoor de rupsen in het nest verkleven met de (brand)haren waardoor ze niet meer kunnen bewegen en uiteindelijk sterven. Het is een 100% natuurlijk product, plantaardig en biologisch afbreekbaar. Een effectief product ter bestrijding van de nesten. Voordeel van het middel is dat het makkelijk toepasbaar is en in verhouding met professionele verwijdering (bijvoorbeeld afzuigen) betaalbaar is voor zowel particulieren als professionals.
Bestrijding eikenprocessierups met XenTari
XenTari is een bacteriepreparaat op basis van Bacillius thuringiensis. XenTari wordt al tientallen jaren ingezet als biologisch bestrijdingsmiddel door professionele kwekers ter bestrijding van bladetende rupsen zoals de buxusrups en de eikenprocessierups. Hoe het werkt? Het middel wordt vermengd met water en over de bladeren heen gespoten. De rupsen eten van de bladeren en krijgen zodoende het middel binnen waardoor ze zullen stoppen met eten van de bladeren en uiteindelijk doodgaan. Het middel is steeds meer omstreden en wij adviseren dan ook niet het gebruik van XenTari aangezien ook andere rupsensoorten aangetast kunnen worden door dit middel.
Er wordt momenteel ook onderzoek gedaan naar de inzet van de Chrysoperla carnea. Gaasvlieglarven zouden jonge eikenprocessierupsen eten. Hier is echter nog weinig over bekend. De verwachting is dat het toepassen van de gaasvlieglarven als natuurlijke vijand van de eikenprocessierups niet kan worden gezien als een absolute beheersing, maar wel zal bijdragen aan het terugdringen van de rupsen. De volwassen gaasvlieg zelf is afhankelijk van bloemen en nectar. Dat betekent dat de gaasvlieg weinig kans maakt in een omgeving waar geen bloemen voorhanden zijn. Normaal gesproken leggen gaasvliegen hun eitjes in bladluizenkolonies, maar eventueel ook in de buurt van de eipakketjes van eikenprocessie- of andere rupsen. Gaasvlieglarven zijn geen selectieve eters. Ze eten vlindereieren, jonge rupsen, bladluizen, bladvlooien, spint, trips en allerlei andere insecten.
Op dit moment adviseren wij de Steinernema feltiae aaltjes. Deze kan je via onze webshop bestellen en hebben wij uit voorraad leverbaar.
De funnelval (of trechterval) is een val die gebruikt kan worden voor het vangen van de mannelijke Eikenprocessievlinders waardoor u een rem kan zetten op de ontwikkeling van de Eikenprocessierupsen. Doordat er minder mannelijke vlinders aanwezig zijn zullen er minder vrouwelijke vlinders bevrucht worden wat minder eitjes betekend en dus ook minder Eikenprocessierupsen (officiële naam Thaumetopoea processionae). De val werkt heel simpel, in de val zit een lokstof (feromoon) waar de mannelijke Eikenprocessievlinders op af komen. Zodra ze de trechter in vliegen zullen ze niet meer kunnen ontsnappen, eventueel kunt u de bodem van de val voorzien van water met zeep zodat de vlinders verdrinken. De val zal geleverd worden inclusief 2 capsules waarvan u 1 per keer gebruikt, 1 capsules is werkzaam gedurende 4-6 weken afhankelijk van de temperatuur. In de warme zomermaanden adviseren wij om de capsules om de 4 weken te vervangen voor een optimale werking.
De Eikenprocessievlinders bestaat ieder jaar uit 1 generatie wat betekent dat de rupsen 1 keer per jaar verpoppen en zich ontwikkelen tot vlinders. Wanneer de eerste vlinders tevoorschijn komt, hangt af van het weer tijdens het voorjaar en de zomer. In 2019 zijn de eerste vlinders eind juli waargenomen en deze vlinders zullen blijven vliegen en eieren afzetten tot en met begin/ midden september. Vanaf circa juli tot en met september kunt u de Eikenprocessievlinders dus wegvangen met de val.
- Na zware windstoten en regenbuien kunnen de rupsen uit de bomen vallen en zich vestigen in onderliggende gewassen of laag op de stammen. De rupsen gaan niet altijd weer terug in de eikenboom maar gaan soms ook aan de kruip richting andere boomsoorten of struiken als ze de eikenboom niet kunnen vinden. In sommige gevallen zullen ze zich ophouden op andere plaatsen zoals speelstoelen of muren.
- De haren en vervellingshuidjes waaien ook de bomen uit en kunnen zich tot honderden meters verspreiden in de omgeving en zorgen aldaar voor overlast.
- Doordat de rupsen zich meer verspreiden in kleinere groepen is het moeilijker om ze te bestrijden en te controleren.
- Raak de nesten nooit aan en pak ze niet op. Laat ze op hun plek zitten en schakel professionele bestrijders in of besproei de nesten gericht met de aaltjes. Ga de rupsen niet te lijf met stofzuigers of branders want dat zorgt er alleen maar voor dat de brandharen zich verspreiden.
- Ook omgewaaide bomen of afgewaaide takken kunnen nesten bevatten. Denk hierom bij het opruimen.
- In de buurt van eikenbomen alert zijn op nesten op de bodem. Op deze plekken bijvoorbeeld niet het gras maaien ter voorkoming van verspreiding.
- Maak gebruik van natuurlijke vijanden en zet deze waar mogelijk extra uit. Denk hierbij aan gaasvliegen, sluipwespen, lieveheersbeestjes, kevers, vogels en vleermuizen.
- Inzaaien van wilde (inheemse) bloemen: zaden en bloembollen waarop nuttige insecten af komen.
- Ophangen van nestkasten voor vogels, insectenhotels en vleermuiskasten. Ook geparasiteerde EPR nesten worden opgehangen aangezien daar weer de natuurlijke vijanden uitkomen.
Een interessant artikel over de ontwikkeling van de eikenprocessierups is te vinden op naturetoday.
Naast de EPR nesten op bomen komen er ook nesten voor in de grond, de nesten waaien bijvoorbeeld uit de boom en komen op de grond terecht. Daar kruipen de rupsen de grond in, daar gaan ze verder met verpoppen en in het najaar komen de vlinders uit de grond. Ook kan het zo zijn dat de rupsen bij warme temperaturen de grond inkruipen op zoek naar verkoeling. In de bodem kunnen de eikenprocessierupsen bestreden worden met aaltjes. Nadeel is dat je met het blote oog moeilijk kan bepalen waar de nesten in de grond zitten.
Uit onderzoek van het kenniscentrum eikenprocessierups blijkt dat er in 2020 een opvallend hoog aantal rupsen uit de bodem tevoorschijn komt en nu de bomen inkruipt op zoek naar voedsel. Reden hiervoor kan zijn dat we in 2019 erg warm en droog weer hebben gehad waardoor veel eiken te maken kregen met meeldauw (schimmelaantasting). Deze meeldauw zorgt ervoor dat de bladeren minder aantrekkelijk zijn als voedsel voor de rupsen waardoor ze de boom hebben verlaten en in de grond zijn gekropen. Het kenniscentrum heeft op meerdere plekken netten rondom de bomen geplaatst om te kijken of de rupsen ook daadwerkelijk in de bodem kunnen leven en verpoppen. Dit bleek vorig jaar al het geval te zijn toen er al duizenden eikenprocessievlinders werden gevangen in deze netten. Ook zijn er vele rupsen zichtbaar in de netten en gaas dat rondom de bomen met een grondnest is gespannen wat er ook op wijst dat er steeds meer rupsen in de bodem zitten.
In de meeste gevallen komen de eerste eikenprocessierupsen begin juni uit de bodem tevoorschijn zodat ze boven de grond zich verder kunnen ontwikkelen. In dit geval verkeren de rupsen in het vierde larvenstadium en hebben ze al de vervelende brandharen. De kleur van de rupsen is bruinig en ze staan op het punt om te vervellen naar het vijfde larvenstadium. Voordat ze zich kunnen verzamelen om te vervellen gaan ze eerst op zoek naar eten aangezien ze verzwakt zijn geraakt in de bodem en eerst moeten aansterken. Nadat ze gegeten hebben en aangesterkt zijn zullen ze zich verzamelen en beginnen met het vervelingsproces.
Het kennisplatform processierups is al enige tijd online maar werd nogmaals belicht tijdens de bijeenkomst. Het Kennisplatform is een samenwerkingsverband en richt zich op burgers, professionals en overheden. Het platform biedt informatie over preventie, voorbereiding, beheer, bestrijding, eventuele opschaling, (na)zorg, monitoring en evaluatie in relatie tot de eikenprocessierups. Op deze manier is er een duidelijk loket voor mensen die overlast ervaren en kunnen overheden en burgers toekomstige overlast voorkomen en beperken. Om snel aan de grote behoefte in de samenleving aan informatie over allerlei aspecten van de processierups te kunnen voorzien is de website www.processierups.nu in het leven geroepen. De website heeft nadrukkelijk de naam processierups gekregen aangezien het niet alleen om de eikenprocessierups gaat maar ook om andere rupsen zoals de dennenprocessierups.
Weten waar de rupsen zijn waargenomen of wil je een melding maken van nesten bij jou in de buurt? Op de website van Waarneming.nl kunt u kijken waar de rupsen voorkomen. U kunt daar zelf ook waarnemingen doorgeven. Klik op deze link: https://waarneming.nl/species/8847/observations/?
Meer achtergrondinfo over de beheersing van de EPR is te vinden in de leidraad beheersing eikenprocessierups. De versie 2019 zet zo goed mogelijk de huidige inzichten ten aanzien van de beheersing van de eikenprocessierups op een rij. Onderwerpen zoals voorkomen van de plaagdruk, risicoanalyse, monitoring, bestrijding, beleid/ organisatie en communicatie komen aan de orde in deze leidraad. Een onmisbaar handboek voor alle betrokken partijen, download de leidraad via deze link.